Herdenking deportatie Denekamper Joden
9 Novemer... en wat er daarna kwam

‘Schicksalstag’, zo wordt de negende november in Duitsland ook wel genoemd. Want er is geen dag die zo’n prominente rol speelt in de geschiedenis als deze ‘dag van het lot’.

Om maar eens een aantal gebeurtenissen op te sommen:

1918:             De novemberrevolutie  breekt uit en de Duitse republiek wordt uitgeroepen.

1923:             Bierkellerputsch. Hitler probeert het regime omver te werpen en belandt in de gevangenis. Daar schrijft hij ‘Mein Kampf’.

1938:             Kristallnacht. Een golf van terreur: honderden synagogen worden in          brand gestoken en duizenden Joodse winkels en bedrijven verwoest. Er komen 91 Joden door geweld om het leven en ongeveer dertigduizend Joden worden gearresteerd en afgevoerd naar concentratiekampen.

1939:             Venlo-incident. Twee Engelse spionnen worden vanaf Nederlands grond gebied bij de grensovergang Venlo-Herongen door een Duits overval-commando ontvoerd naar nazi-Duitsland. Hierdoor wordt Nederland, dan             nog neutraal, zijdelings betrokken bij de Tweede Wereldoorlog.

1960:             John F. Kennedy wordt tot president van de Verenigde Staten gekozen.

1961:             Ontdekking van The Beatles door Brian Epstein in de Cavern Club in Liverpool.

1983:             Biermagnaat Freddy Heineken en zijn chauffeur worden ontvoerd.

1989:             Val van de Berlijnse Muur, begin van het einde voor de veertigjarige DDR.

2016:             Donald Trump, kleinzoon van Duitse immigranten, wordt gekozen tot 45^e president van de Verenigde Staten.

Vooral in Duitsland is deze dag echt een ‘Schicksalstag’, een dag van het lot. De 9e november heeft veel invloed gehad op de Duitse geschiedenis. Maar niet alleen in Duitsland werd de 9e november een belangrijke dag. De 9e november 1938 was ook het begin van de gruwelijke vervolging en het vermoorden van Joden. Het begin van een poging dit volk uit te roeien.

Elk dorp en elke stad moest ‘judenrein’ gemaakt worden.  Een vreselijk woord maar ook Denekamp was vanaf 17 november 1942 ‘judenrein’.

Families

Nog even waren de families Ten Brink, Salamon, Suskind en de Elkus veilig maar hoe lang nog? Families die al sinds de 18e of 19e eeuw gevestigd waren in Denekamp, op 16 verschillende adressen. Twee families ten Brink waarvan geen familierelatie bekend is en verder waren bijna alle gezinnen op enige wijze aan elkaar verwant. De Ten Brinks van de Brinkstraat, de Prins Hendrikstraat en de Ootmarsumsestraat waren familie van elkaar. De oudste was Isaak ten Brink en Lida, zijn kleindochter de jongste.  Zij waren respectievelijk 85 en amper 2 jaar oud toen ze werden vermoord in Auschwitz. De andere familie ten Brink woonde aan de Krabbendijk (nu Achterom) en de Lange Voor en Louis ten Brink trouwde vlak voor zijn deportatie met Leni Elkus van de Nordhornsestraat (nu Vledderstraat). De meesten hadden een bedrijfje of een handel. Slagerijen, kippenslachterij, een textiel- of manufacturenhandel... Een winkel zoals Isaäc Suskind of gewoon met je handel de boer op zoals Leopold Salomons. Al sinds de Middeleeuwen was het Joden verboden om lid te worden van de handwerkgilden en vaak was men gewoon bang voor concurrentie. Vandaar dat veel Joden in de handel zaten, denk ook maar aan de diamant- en bonthandel en bv de banken.

Synagoge

In 1845 werd in Denekamp al een synagoge gebouwd aan de Vledderstraat. Hiervóór dienden o.a. woningen als synagoge. Het was geen strenge Joodse gemeenschap in Denekamp die de wetten streng naleefden, veelal ook door de situatie waarin men leefde. De grote feestdagen werden wel gevierd en natuurlijk hield men zich aan de Sabbat. Buiten op straat was dan het gezang van de psalmen te horen en bleven mensen staan om te luisteren. De hoofdingang aan de Vledderstraat werd nauwelijks gebruikt. Men betrad de synagoge via het halletje bij de ingang die zich aan smal gangetje tussen de synagoge en slagerij Siemerink bevond. In de synagoge hadden de mannen van elk gezin een eigen plek of een eigen bank en zaten de vrouwen boven op de galerij, die met een steil trapje vanuit het halletje te bereiken was. Dat steile trapje werd amper gebruikt omdat de vrouwen alleen bij bijzondere gebeurtenissen naar de synagoge gingen. Voor de galerij waren wat tralies. Niet voor de veiligheid maar omdat mannen en vrouwen niet samen mogen zitten en er zo afstand werd gecreëerd. De ark ofwel bewaarplaats van de heilige wetsrollen bevond zich aan de zijkant. Vanuit de Vledderstraat gezien aan de linkerkant; gericht naar het Oosten, naar Jeruzalem, zoals het hoort in een synagoge. Een van deze wetsrollen, misschien wel de bekendste, is de Thora. Voor de ark bevond zich de lessenaar vanwaar de dienst veelal werd geleid door Isaäc Suskind. De familie Elkus behoorde tot de stam van de priesters. Om de lessenaar heen stonden de banken. Het was een sobere synagoge, met eenvoudige banken met lessenaars en koperen kandelaars. De plaats waar de synagoge stond is nu slechts nog zichtbaar door het monument ‘Omzien naar de toekomst’.

In de nacht van 4 op 5 mei 1941 drongen Duitse soldaten onder aanvoering van Denekampse NSB’ers de synagoge binnen. Een Denekampse kristallnacht, zo te zeggen… De deur werd met een kei ingeslagen, boeken werden verscheurd en kandelaars vernield. Niet veel later begonnen de deportaties.

Deportaties

Op 15 september 1941 worden Isaäc Suskind en Julius ten Brink uit huis gehaald. De Duitsers pakken 110 Joden uit Overijssel op en sturen hen naar een concentratiekamp. Dit vanwege sabotagedaden in Enschede. Al op 10 oktober leeft Julius niet meer en een week later wordt ook Isaäc vermoord in Mauthausen. Beiden mannen in de kracht van hun leven, vaders van kleine kinderen. De derde die weggevoerd wordt is Lutze Elkus die nog in arrest zat.

Op 31 mei 1942 wordt Leopold Salomons gearresteerd vanwege net niet goed dragen van de Jodenster. Ook hij keert nooit meer terug. Op 30 september van dat jaar is hij vermoord in Auschwitz. Eind augustus worden de mannelijke Joden tussen de 40-65 jaar opgeroepen om op transport te gaan.  Op 27 augustus vertrekken Adolf, Maurits, Samuël, Louis en Dago ten Brink en Alex Salomons per bus en enkele dagen later worden ook de jongere mannen weggevoerd.

Wie zijn er dan nog in Denekamp? Enkele oudere mannen, vrouwen en kinderen. Maar ook zij zullen niet lang veilig zijn. Op 3 oktober worden Johanna Ten Brink, haar 3 kinderen Hennie, Samuel en Lina uit de Prins Hendrikstraat en Frieda Salomons met haar zoontje Carel uit huis gehaald. Zij waren al uit hun huis gezet aan de Nordhornsestraat omdat hun huis een NSB-kringhuis werd en oma had onlangs voor beëindiging van haar leven gekozen door in de put te springen. Hartverscheurend zullen ze gehuild hebben. Wat staat hen allen te wachten? Zien ze misschien toch hun familie nog terug? Enkele weken later krijgen weer twee vrouwen bericht dat ze zich klaar moeten maken voor vertrek. De NSB burgemeester en de marechaussee halen hen uit huis. Slechts 28 Joodse medeburgers wonen dan nog in Denekamp. Hoe lang nog? Het waren afschuwelijke tijden... tijden vol onzekerheid. De mannen waren weg, kinderen mochten niet meer naar school, winkels van Joden waren gesloten en zelf mochten ze ook geen boodschappen meer halen. Gelukkig waren er nog mensen die hen, waar mogelijk, hielpen. Voor onderduiken was het voor velen te laat. De dochters Minna Aaltje en Aaltje Minna van het gezin Jacob ten Brink hadden de mogelijkheid gekregen om onder te duiken maar men wilde als gezin bij elkaar blijven.

En dan komt die verschrikkelijke laatste avond…

In gebouw Irene gaf de plaatselijke zangvereniging KDO haar jaarlijkse uitvoering. Tijdens deze uitvoering kwam het bericht dat de Joden werden opgehaald. En inderdaad. De laatste 28 personen werden opgehaald en naar gebouw Irene gebracht. In de oorlog mocht het gebouw de naam ‘Irene’, wat ‘Vrede’ betekent, niet dragen.

Daar in dat gebouw van ‘Vrede’ brachten zij de laatste nacht in Denekamp door. De volgende ochtend om 4.30 uur werden zij in een bus vervoerd naar Oldenzaal om daar op de trein naar Assen te gaan. Bezakt en bepakt, compleet uitgeput arriveerden ze in Westerbork waarbij de meesten al een week later werden weggevoerd naar het Oosten, op weg naar de dood, op weg naar Auschwitz. Een enkeling verbleef nog iets langer in Westerbork maar ook zij ontkwamen niet aan de dood. Op 4 december hielp Werner Löwenhardt die in Amsterdam woonde, zijn opa Isaak ten Brink bij het instappen in de trein, want de tredes waren te hoog voor de oude man. In Westerbork hadden ze elkaar weer ontmoet, daar moesten ze voor altijd afscheid nemen.

En zo keerde er niemand meer terug naar Denekamp. Benno en Jacob Elkus vluchtten uit het werkkamp op de Veluwe en konden, met hulp van klompenmaker Scholte Lubbberink in Beuningen onderduiken. Na de oorlog keerden zij niet terug naar hun huis. De huizen waren al vlak na de 17e november leeggehaald, persoonlijke eigendommen als foto’s werden op een hoop gegooid en verbrand. Waardevolle spullen meegenomen, huizen leeg geroofd… en veelal goedkoop verkocht.

Herdenking

Elk jaar op 17 november gedenken ze de deportatie van de Denekamper Joden. De aanwezigen staan stil bij het monument de ‘Zwevende Steen’ en leggen er een bloemstuk neer. Dit jaar is die laatste nacht, die 17e november, 80 jaar geleden en daarom zal er een avondvullend programma zijn waarvoor Heemkunde Denekamp u van harte wil uitnodigen.

Het programma op donderdagavond 17 november: 

19.45 uur bij monument Zwevende Steen (monument tussen De Wethouder en Oosth)

Leerlingen van de basisscholen komen met lichtjes aan;

Na een woordje door de voorzitter van de werkgroep Herdenken zal Jik Nihom

een Joods gebed uitspreken. Na het luiden van de klokken van de Sint Nicolaastoren gaan ze rond 20.15 uur naar gebouw Irene om het programma voort te zetten;

Ontvangst met koffie;

Woord van welkom en inleiding door Wouter Oortman;

‘Theme uit Schindlers List door Nicole Morsink (dwarsfluit) en Denis Wolkorte (piano);

Jik Nihom vertelt o.a. over zijn familie;

Yerusalaïm door Angelin Morsink (zang) en Denis Wolkorte (piano);

Rond 21.45 zal het programma afgelopen zijn.

In de hal van het gemeentehuis zijn rond 17 november op werkdagen de pyramide en de boeken te zien, waarop de namen van de oorlogsslachtoffers staan vermeld.

Angelin Morsink, Werkgroep Herdenken
Bron: ‘Joods leven in Denekamp’, uitgave Stichting Heemkunde Denekamp